Μουντιάλ: Η νίκη των μαύρων φανέλων του Μουσολίνι το 1938

Το 1938 η Ιταλία ταξίδεψε στη Γαλλία αψηφώντας τις διαμαρτυρίες  για να υπερασπιστεί με επιτυχία το στέμμα της στο Παγκόσμιο Κύπελλο.

“Η κρίσιμη στιγμή ήταν… όταν οι παίκτες μας σήκωσαν τα χέρια τους για να χαιρετήσουν με τον φασιστικό χαιρετισμό… Μπήκα στο στάδιο με τους παίκτες μας, παραταγμένοι σε στρατιωτική διάταξη, και στάθηκα στα δεξιά. Κατά τον χαιρετισμό ακούσαμε, όπως ήταν αναμενόμενο, έναν εκκωφαντικό καταιγισμό από σφυρίγματα, ύβρεις και παρατηρήσεις. Φαινόταν σαν να ήμασταν στην Ιταλία, τόσο πολύ αντηχούσαν οι εκφράσεις των ιδιωμάτων και των διαλέκτων μας. Πόση ώρα κράτησε αυτή η φασαρία δεν γνωρίζω. Ήμουν άκαμπτος, με ένα χέρι τεντωμένο οριζόντια δεν μπορούσα να ελέγξω την ώρα. Ο Γερμανός διαιτητής και οι Νορβηγοί παίκτες μας κοίταζαν ανήσυχοι. Κάποια στιγμή ο θόρυβος άρχισε να υποχωρεί και στη συνέχεια σταμάτησε… Μόλις είχαμε κατεβάσει τα χέρια μας και η βίαιη επίδειξη άρχισε ξανά. Αμέσως: “Ομάδα έτοιμη. Χαιρετισμός.” Και σηκώσαμε ξανά τα χέρια μας, για να επιβεβαιώσουμε ότι δεν φοβόμαστε… Έχοντας κερδίσει τη μάχη του εκφοβισμού, παίξαμε.”

Το ποδόσφαιρο στην φασιστική Ιταλία

Αυτή η περιγραφή της αρχής του αγώνα της Ιταλίας με τη Νορβηγία για τον πρώτο γύρο του Παγκοσμίου Κυπέλλου του 1938 από τον προπονητή της εθνικής ομάδας Βιτόριο Πότσο, συμπυκνώνει τη μονοδιάστατη, ασυμβίβαστη προσέγγιση του φασισμού για τη διατήρηση του τροπαίου που είχε κατακτήσει στην πατρίδα του τέσσερα χρόνια νωρίτερα.

Έχοντας επίγνωση της διακρατικής απήχησης του παιχνιδιού και των προπαγανδιστικών του δυνάμεων, το φασιστικό καθεστώς επένδυσε σημαντικά στον εξορθολογισμό και την αναγέννηση του ιταλικού παιχνιδιού. Η Ιταλία, η οποία αργούσε να εκβιομηχανιστεί, άργησε να ασχοληθεί με το ποδόσφαιρο. Με την άνθηση του παιχνιδιού να έρχεται μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η νίκη στον πόλεμο αλλά η απώλεια της ειρήνης, έφερε εκτεταμένη δυσαρέσκεια. Αυτή, σε συνδυασμό με την απειλή του κομμουνισμού, τροφοδότησε την ταχεία άνοδο του Μουσολίνι και του φασιστικού καθεστώτος στην εξουσία.

Έχοντας εγκαθιδρύσει τη δικτατορία, ο Ντούτσε έστρεψε την προσοχή του στην προσπάθεια να κινητοποιήσει το έθνος πίσω από το καθεστώς. Ο αθλητισμός ήταν θεμελιώδης σε αυτό και παρά την αρχική έλλειψη ενθουσιασμού και το αδιαμφισβήτητο έλλειμμα ταλέντου, το ποδόσφαιρο,  έγινε ο ακρογωνιαίος λίθος του. Ο Βιαρέτζιο, το 1926 μετέτρεψε το  σε φασιστικό παιχνίδι. Με πρωτεργάτη τον επικεφαλής του φασισμού στη, Μπολόνια Λεάντρο Αρπινάτι, η Ιταλική Ομοσπονδία ξεκίνησε να φέρνει αλλαγή στο παιχνίδι. Το πιο αξιοσημείωτο ήταν η δημιουργία ενός εθνικού πρωταθλήματος, της Serie A. Η πρόθεση ήταν διπλή: πρώτον, να δημιουργηθεί μια αίσθηση εθνικής ταυτότητας και, δεύτερον, να δημιουργηθεί μια ισχυρότερη, πιο ανταγωνιστική δομή που θα οδηγούσε σε μια εθνική ομάδα ικανή να ανταγωνιστεί με τους καλύτερους.

Η περίοδος πριν το Μουντιάλ της Γαλλίας το 1938

Οι καρποί  άρχισαν να φαίνονται στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Οι ιταλικές ομάδες άρχισαν να ανταγωνίζονται τις ομάδες της κεντρικής Ευρώπης και της Βρετανίας για την πρωτοκαθεδρία. Η γενιά άνθισε το 1934, καθώς η Ιταλία φιλοξένησε και κατέκτησε το Παγκόσμιο Κύπελλο. Υπήρχαν όμως δύο βασανιστικές αμφιβολίες που υπονόμευαν τις ιταλικές αξιώσεις για την υπεροχή: η απουσία της αγγλικής ομάδας και οι φήμες για διαφθορά και εξαγορά διαιτητών. Υπάρχουν ελάχιστα απτά στοιχεία που να υποστηρίζουν το τελευταίο. Αλλά η Αγγλία παρέμεινε αγκάθι, με την Ιταλία να μην μπορεί να εξασφαλίσει νίκη σε τρεις εξαιρετικά φορτισμένους αγώνες τη δεκαετία του 1930 απέναντι στους Βρετανούς.

Ενώ η Αγγλία παρέμενε στην απομόνωση, το Μουντιάλ στη Γαλλία του 1938 ήταν μια ευκαιρία για την Ιταλία να κερδίσει το τρόπαιο σε μια ξένη χώρα και διαψεύσει κάθε φήμη. Αλλά μέχρι να έρθει η ώρα του τουρνουά υπήρχαν σοβαροί λόγοι για να μην αρέσει σε πολλούς, αυτό που πολλοί άρχισαν να συνειδητοποιούν ότι ήταν ένα ιδιαίτερα δυσάρεστο καθεστώς.

Ο Κάρλο Ροσέλι, ένας από τους πιο χαρισματικούς και επιδραστικούς αντιφασίστες διανοούμενους της Ευρώπης, ζούσε από το 1929 εξόριστος στη Γαλλία. Φημολογείται ότι σχεδίαζε διάφορες συνωμοσίες για τη δολοφονία του Μουσολίνι. Η υποστήριξή του στην επέκταση του ισπανικού εμφυλίου πολέμου σε ευρωπαϊκό αντιφασιστικό πόλεμο τον έκανε έναν από τους πιο επικίνδυνους εχθρούς του καθεστώτος. Τον έβαλε επίσης πολύ ψηλά στη λίστα των καταζητούμενων. Μαζί με τον αδελφό του Νέλλο, γνωστό ιστορικό, σκοτώθηκε σε έναν επαρχιακό δρόμο στη Νορμανδία, στις 9 Ιουνίου 1937. Και οι δύο μαχαιρώθηκαν, με τον δράστη να πυροβολεί για να αποτελειώσει τον Νέλλο. Μέχρι και 200.000 άνθρωποι λέγεται ότι παρακολούθησαν τις κηδείες τους στο Παρίσι.

Τα γεγονότα που επηρέασαν την άφιξη

Ο ιταλικός Τύπος προσπάθησε να συνδέσει τις δολοφονίες τους με αντιφασίστες κομμουνιστές και αναρχικούς. Ωστόσο, η ευθύνη στην πραγματικότητα βρισκόταν σε μια μυστική γαλλική ακροδεξιά ομάδα. Η οποία είχε διασυνδέσεις με τις γαλλικές μυστικές υπηρεσίες. Αν και δεν υπήρχε κανένα στοιχείο που να συνδέεται άμεσα με τον Μουσολίνι, η ιταλική μυστική αστυνομία παρακολουθούσε τον Ροσέλι στο ξενοδοχείο του. Δύο ημέρες μετά τη δολοφονία τους, ο Λεόν Μπλουμ υπέβαλε την παραίτησή του από πρωθυπουργός του αντιφασιστικού συνασπισμού του Λαϊκού Μετώπου.

Οι γαλλο-ιταλικές σχέσεις δεν βοηθήθηκαν από τις αντι-γαλλικές δηλώσεις του Μουσολίνι στις 14 Μαΐου 1938. Δηλώνοντας την υποστήριξή του στον στρατηγό Φράνκο στον ισπανικό εμφύλιο πόλεμο, η ταυτόχρονη ανακοίνωσή του για πολιτική συμφωνία με την Αγγλία απειλούσε την περικύκλωση της Γαλλίας. Αυτό ήταν το πολιτικό πλαίσιο της άφιξης της ιταλικής ομάδας το 1938.

Η άφιξη

Φτάνοντας με την ομάδα στη Μασσαλία, όπου υπήρχε σημαντική παρουσία εξόριστων Ιταλών, ο Ούγκο Λοκατέλι θυμήθηκε αργότερα ότι περίπου 3.000 ή περισσότεροι Γάλλοι και Ιταλοί διαδηλωτές ελέγχονταν από έφιππους αστυνομικούς που κρατούσαν γκλομπ. Η αφήγησή του ερχόταν σε αντίθεση με την καταγραφή του ιταλικού Τύπου που έκανε λόγο για ευγενική υποδοχή στο σταθμό από ορισμένους αξιωματούχους. Επιπλέον, υπήρχε υπερβολικός ενθουσιασμός από τους ντόπιους και Ιταλούς υποστηρικτές.

Σε συνέντευξη του το 2001, ο Πιέρο Ράβα, ο μοναδικός επιζών εκείνης της ομάδας, δεν ήταν σε θέση να θυμηθεί την υποτιθέμενη διαμαρτυρία. Είτε διότι η μνήμη του είχε μειωθεί με τα χρόνια ή αν ήταν σκόπιμα επιλεκτική. Ωστόσο, δεδομένου ότι τέτοια περιστατικά συνεχίζονταν καθ’ όλη τη διάρκεια του τουρνουά, οι αναμνήσεις του Λοκατέλι εξακολουθούσαν να φαίνονται σωστές.

Η υποδοχή της ιταλικής ομάδας δεν ήταν από τα πράγματα που θα προβλημάτιζαν τον Πότσο. Διευθετώντας τις δυνητικά διχαστικές αντιπαλότητες μεταξύ των συλλόγων, αναγκάζοντας τους ανταγωνιστικούς παίκτες να συγκατοικούν, η ατμόσφαιρα των προπονητικών του στρατοπέδων έμοιαζε περισσότερο με τις ένοπλες δυνάμεις. Οι τακτικές παρακίνησης που εφάρμοζε ήταν συχνά σαφώς εθνικιστικές. Μάλιστα, ένα εκτός έδρας ταξίδι στην Ουγγαρία το 1930 περιελάμβανε μια παράκαμψη στο μνημειώδες νεκροταφείο του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου της Redipuglia. Εκεί, ανάμεσα στους νεκρούς του πολέμου, οι παίκτες θυμήθηκαν τις ευθύνες τους και τις θυσίες των προγόνων τους.

Ο αγώνας με την Νορβηγία

Ο εναρκτήριος αγώνας των Ατζούρι στη Μασσαλία τους βρήκε αντιμέτωπους με τη Νορβηγία στο γήπεδο και με περίπου 10.000 Ιταλούς πολιτικούς εξόριστους στις κερκίδες. Αν και δημοσιογράφοι υποστήριξαν ότι η έντονη σκανδιναβική ανωτερότητα του πλήθους αντανακλούσε περισσότερο τη χαρά του για τον απροσδόκητο αποκλεισμό της Γερμανίας. Ο Πότσο, ωστόσο, είπε:  “Αδίκως. Γιατί οι παίκτες μας ούτε καν ονειρεύτηκαν να το κάνουν κάτι πολιτικό. Εκπροσώπησαν τη χώρα τους και φυσικά φόρεσαν τα χρώματα και το σύμβολό της.”

Οι υπό πίεση Ατζούρι δεν ήταν και τόσο εντυπωσιακοί, καθώς πήραν τη νίκη με 2-1 στην παράταση.  Το “Vittoria ma non basta” (Νίκη αλλά όχι αρκετή) συνόψισε τη γενική απογοήτευση του Τύπου. Ο στρατηγός της φασιστικής πολιτοφυλακής και επικεφαλής της ποδοσφαιρικής ομοσπονδίας, Τζόρτζιο Βάκαρο, ήταν επίσης δυσαρεστημένος με την παρουσία στην άμυνα του γηραιού Εράλντο Μονζέγκλιο αντί του Αλφρέντο Φόνι. Ο Πότσο επικαλέστηκε πίεση από το σπίτι του Μουσολίνι, όπου ο Μονζέγκλιο επισκεπτόταν συχνά ως προπονητής  και έπαιζε τένις με τον Ντούτσε και τους γιους του. Η παρέμβαση του Βάκαρο τερμάτισε τη διεθνή καριέρα του Μονζέγκλιο και απεικόνισε την πολιτική παρέμβαση στην επιλογή της ομάδας, η οποία, όπως ισχυρίστηκε ο Πότσο, τον ανάγκασε να επιλέγει μόνο παίκτες που ήταν μέλη του κόμματος το 1934.

Ο προημιτελικός του Παρισιού

Τα άγχη από τη Μασσαλία έγιναν αισθητά στο Παρίσι, όπου η Ιταλία αντιμετώπισε τη Γαλλία στον προημιτελικό. Με τις δύο χώρες να παίζουν κανονικά με μπλε χρώμα, έγινε κλήρωση για να αποφασιστεί ποιος θα έπρεπε να αλλάξει. Η Ιταλία έχασε και αντί να φορέσει το παραδοσιακό χρώμα της αλλαγής, το λευκό, διατάχθηκε να παίξει στα μαύρα. Εξακολουθώντας να αισθάνεται άσχημα από την κακή υποδοχή στη Μασσαλία, η απόφαση αναφέρεται συχνά ως προερχόμενη απευθείας από τον Μουσολίνι. Η maglia nera (μαύρη φανέλα) είχε φορεθεί από τη νικηφόρα, κολεγιακή ομάδα της Ιταλίας στο Βερολίνο.  Αυτή ήταν η μοναδική φορά που εμφανίστηκε σε διεθνή αγώνα. Παρουσιάζοντας ένα καθόλου διακριτικό σήμα στο αριστερό στήθος, αποτελούσε μια άμεση αναπαράσταση του καθεστώτος. Ένα αδιαμφισβήτητο μήνυμα προς όλους τους αντιφασίστες διαδηλωτές.

Το “φανερά εχθρικό” κοινό σιώπησε από την άνετη νίκη των Ιταλών με 3-1. Όπως κατέγραψε η φασιστική εφημερίδα Il Popolo d’Italia, η ομάδα έκανε την καλύτερη εμφάνισή της στο τουρνουά. Η σημασία της νίκης για το φασιστικό καθεστώς ήταν προφανής. Πέρα όμως από τη δόξα που συνέδεε το επίτευγμα, υπήρχαν εκείνες οι φήμες για διαφθορά κατά τη διάρκεια του τουρνουά του 1934 που έπρεπε να εξαλειφθούν. Ήταν τέτοια η απελπισία, που αναπτύχθηκε ένας θρύλος-μύθος σχετικά με ένα τηλεγράφημα που  εστάλη στην ομάδα από τον Μουσολίνι, πριν από τον τελικό, με την απλή οδηγία: “Νίκη ή θάνατος”.  “Όχι, όχι, όχι, αυτό δεν είναι αλήθεια. Έστειλε ένα τηλεγράφημα με ευχές για το καλό μας, αλλά όχι ποτέ “νίκη ή θάνατος” δήλωσε πολύ αργότερα σε συνέντευξη του ο αμυντικός Πιέτρο Ράβα.

Ο τελικός με την Ουγγαρία

Με τον τελικό απέναντι στην Ουγγαρία να είναι ισόπαλος 1-1, η Ιταλία έδειξε την κλάση της σε 20 λεπτά ποδοσφαίρου, στα οποία πέτυχε δύο γκολ. Έτσι εξασφάλισε τον τίτλο και  κέρδισε το κοινό. “Σε αυτά τα 20 λεπτά θεαματικού παιχνιδιού, ξέχασαν τις πολιτικές και εθνικές προκαταλήψεις τους”, δήλωσε ο Ράβα. Το παιχνίδι έληξε 4-2. Για τις προσπάθειές τους, κάθε μέλος της ομάδας ανταμείφθηκε με ένα πριμ νίκης 8.000 λιρών (περίπου μισθός τριών μηνών). Τους απονεμήθηκε και ένα φασιστικό χρυσό μετάλλι. Το τελευταίο, το παρέδωσε ο Μουσολίνι κατά τη διάρκεια μιας 15λεπτης δεξίωσης με την ομάδα στη Ρώμη. Είναι ενδιαφέρον ότι, δεδομένης της μεγαλομανίας και του ενθουσιασμού του για παγκόσμια κυριαρχία, ο “Νο1 υποστηρικτής της Ιταλίας” δεν σήκωσε ποτέ ο ίδιος το τρόπαιο.

Ο φασισμός είχε ήδη στο μυαλό του σε ένα τρίτο τρόπαιο το 1942. Το ξέσπασμα του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου έβαλε τους έκοψε το σχέδια. Μετά την πτώση του καθεστώτος το 1943 και την απελευθέρωση της Ιταλίας 18 μήνες αργότερα, ο Πότσο έκανε την μετάβαση από τη δικτατορία στη δημοκρατία. Παρέμεινε προπονητής μέχρι το 1948 και συνέχισε να γράφει για τη Λα Στάμπα μέχρι το θάνατό του 20 χρόνια αργότερα.

Όμως, παρά το αδιαμφισβήτητο ταλέντο και την πρωτοφανή επιτυχία της Ιταλίας, οι πολιτικές χειρονομίες της μαύρης φανέλας και του διπλού ρωμαϊκού χαιρετισμού που συνόψισαν την άνοδο του ιταλικού ποδοσφαίρου υπό τον φασισμό. Ο φασισμός κέρδισε τη μάχη του εκφοβισμού στο γήπεδο. Σύντομα θα έχανε τον πόλεμο. Η μαύρη φανέλα και ο ρωμαϊκός χαιρετισμός θα έμεναν ως μια από τις λιγότερο εποικοδομητικές αλλά απροκάλυπτα πολιτικές στιγμές του Παγκοσμίου Κυπέλλου.